Notasiya

Örnək üçün notasiya

Notasiya Şahmatda həmlələrin yazılması üçün müəyyən işarələmələr daxilində kodlama sistemidir.Məsələn “ F×d7 “ olsun.Bunun oxunuşu Fil alır(yeyir) d7 xanasındakı fiquru şəklindədir.Notasiya bilməniz öz oyunlarınızı və ya digərlərinin oyunlarını sonradan yenidən canlandıraraq təkrar-təkrar analiz etməyiniz üçün əla və əvəzedilməz vasitədir.Həmçinin Notasiya bilmədən Şahmata aid kitab və jurnalları oxumanızın bir anlamı yoxdur.Digər tərəfdən oyunlarınızda əgər hər həmləni dəftərə qeyd edirsizsə rahatlıqla oyun sırasında Şahmat taxtasını tərk edə bilərsiz.Rəqib sizi heç vaxt aldada bilməyəcək.Birdə şahmatda “eyni həmlənin 3 dəfə təkrar olunması” və “50 həmlə qanunu”deyilən qaydalar var ki,(bunlara digər yazılarımızda toxunacağıq) bu halda oyun heç-heçə olur və siz Notasiya bilərək özünüz də oyunun belə vəziyyətlərində heç-heçə olmasını sübut edə bilərsiz….Amma qorxmayın Notasiya heç də çətin bir şey deyil.Keçək Notasiyada ən çox istifadə olunan və əsas işarələmələrə....

Şahmat taxtasında 6 fiqur var və bunların adları Azərbaycanca və ingilizcə olaraq belədir :

1)Piyada - Pawn

2)At - Knight

3) Fil - Bishop

4) Qala - Rook

5) Vəzir - Queen

6) Şah - King

Notasiyaya keçmədən əvvəl xanaların adlandırılmasını öyrənin.Şahmat taxtası soldan sağa üfiqi olaraq " a,b,c,d,e,f,g,h" və şaquli olaraq 1-8 qədər rəqəmlərlə işarələnib və 64 xanadan ibarət taxdadır.Şəkildə göstərildiyi kimi xanalara ad verilir :

Yuxarıda verdiyim Notasiya örnəyində həmçinin “F×d7” nümunəsindən də göründüyü kimi sadəcə fiqurun baş hərfi yazılaraq başqa işarələmələrin də köməyi ilə bu fiqurlarla yerinə yetirilən əmaliyyatların ifadə edilməsi mümkündür.Necə ifadə olunması haqqında yazmamışdan əvvəl bir sıra başqa işarələmələri və onların məqsədini yazandan sonra izah olunaraq Notasiya dərsimiz bitəcək.Elə isə davam edək.

Yuxarıda “F×d7” ifadəsində “x” işarəsi bir fiqurun rəqib fiqurlardan birini yeməsini göstərir. “F” -Fil “x” - yeyir “d7” - D sütunun 7-ci sətrində yerləşən fiquru kimi oxunur.

“ # “ - mat üçün istifadə olunan işarədir.Məsələn:  “Ad7#” - At d7 xanasına gələrək şahı mat edir.

“ + “ bu işarə hər hansı fiqurla rəqib şahı təhdit edərkən yəni şah çekərkən istifadə olunur. Məsələn :” V×e4+ “ Vəzir e4 xanasında fiquru alaraq şah çəkir (şaha təhdit yaradır) kimi oxunur.Vəzir əgər e4 xamasında fiquru yeyərkən şahı mat eləsəydi o zaman belə yazılacaqdı “V×e4#”

İndi isə fiqurların hərəkətini ifadə edək :

Azərbaycanca və İngiliscə fiqurların adları müxtəlif olsada notasiyada eyni qayda ilə ifadə olunur.Məsələn Azərbaycan dilində Şah notasiyada yalnız baş hərf olan “Ş” ilə yazıldığı kimi İngiliscə “King” şəklində deyildiyi üçün “K” ilə işarə edilir.Biz Azərbaycan dilində danışdığımız üçün nümumələr də buna uyğun veriləcək.

“Ae7” At e7 xanasındadır və yaxud At e7 xanasına gəldi kimi oxunur.”A”nın yerinə digər fiqurların adlarının baş hərfini yazaraq bu dəfə “At” yerinə də bu fiqurların adını deməklə hərəkətlərini ifadə edə bilərsiz.Elə bir fərq yoxdur ancaq burada istisna vəziyyət piyadalardır.Piyadaların hərəkəti onların adının baş hərfinin yazılmasına ehtiyac duyulmadan ifadə oluna bilir.Yuxarıdakı örnəkdə sadəcə “ e7 “ yazmaqla “e” sütununda olan piyadanın uyğun hərəkətini ifadə edilir.

Və son olaraq bəzən Atlarınız,Qalalarınız elə bir pozisiyada olurlar ki,onların hər ikisi gəlmək istədiyiniz xanaya hərəkət edə bilir və yaxud o xanadakı fiqurları yeyə bilirlər.Bu halda bu iki fiqurunuzdan hansının bu xanaya gəldiyini necə ifadə edəcəksiniz ? Bunu misallarla göstərək :

Tutaq ki, Qalalarınız 1-ci sətirdə yerləşir daha dəqiq olması üçün qalalarınızdan biri “d1” digəri  “h1” xanasında yerləşir və hər ikisi e1 xanasına gələ bilir.Bu halda gəlmək istədiyiniz qalanızın yerləşdiyi xananın hərfini “Q” işarəsindən sonra yazaraq gəlmək istədiyiniz xananın adını da ardınca əlavə edirsiz.Məsələn “d1” xanasında yerləşən qalanızı “e1” xanasına gəlirsə belə yazacaqsız : “ Qde1”

İndi isə bu qalalarınız eyni bir sətirdə yox eyni bir sütunda olsunlar daha dəqiq olması üçün Qalalarınızdan biri “d4” digəri “d7” xanasında olsun.Siz isə qalalrınızdan birinin “d6” xanasına gəlməsini ifadə etmək istəyirsiniz.O halda “Q”işarəsindən sonra bu dəfə bu sütunda yerləşən və gəlmək istədiyiniz qalanızın yerləşdiyi xananın nömrəsini yazmaqla ardınca da gəlmək istədiyiniz xananı əlavə edirsiz.Məsələn “d4” yerləşən qalanızın “d6” xanasına  gəlməsini “Q4d6” şəklində ifadə edəcəksiniz.

Yeni başlayanlar üçün Şahmatın əsas prinsipləri :

1) Fiqurlarınızı , əsasən yüngül fiqurlar olan Filləri və Atları oyuna daxil etməyə çalışın.

2) Eyni bir fiqurla lazım olmadıqca bir neçə dəfə oynamayın.Bu yuxarıdakı prinsipə ziddir çünki həmlənizi digər fiqurları oyuna daxil etmək əvəzinə eyni bur fiqurla oynaraq sərf edirsiniz.Fiqurlarınızı oyuna daxil edərək inkişaf  edin.Bu sizin hücum və mat şanslarınızı artıracaq əks halda çox pis vəziyyətlər sizi gözləyir...

3)Dəyərli fiqurlar olan Vəzir və Qalaları oyunun əvvəlində səhnəyə çıxartmayın.Bu yenə də birinci prinsipin pozulmasına gətirəcək.Çünki rəqibinizin vəzir və qalalarınıza daha az dəyərli olan (Fiqurların dəyərlərini yadınıza salın) “Piyada” , “At” və “Fil” fiqurları ilə təhdid edərək sizin bu fiqurları qaçırtmağınıza, yəni bu fiqurlarla bir neçə dəfə oynamağınıza səbəb olacaq ki,bu da rəqibin öz fiqurlarını birinci prinsipə uyğun şəkildə inkişaf etdirdiyi kimi sizin də ikinci prinsipin və ona da uyğun olaraq birinci prinsipin kobud şəkildə pozulması ilə nəticələnəcək.

4) Şahınızın təhlükəsizliyini təmin edin.Bunun üçün təhlükəsiz qanada "Qala qurmaq"kifayətdir.Ancaq bunu nə tez nə də çox gec olmadan edin.

5)Mərkəzi  əldə etməyə və qorumağa çalışın.Mərkəz damaları bunlardır : “D4” “E4” “D5” “E5”. Bunun üçün Vəzir və şahınızın önündəki piyadaları iki dama sürməyiniz kifayətdir.Digər fiqurlarınızı mərkəzə çox yaxın damalara yerləşdirərək də bunu dolaylı olaraq edə bilərsiz.Belə halda həm də fiqurlarınız daha çox damaya nəzarət edə bilir və daha effektiv olurlar.

6) Piyadaları yaxşı bir səbəbiniz yoxdursa hərəkət etdirməyə çalışmayın.Bu sizin ən yaxşı halda piyada itkiləriniz ilə nəticələnəcəyi kimi həmçinin daha dəyərli fiqurların itirilmisinə və hətta Mat olmağınıza səbəb ola bilər.Ancaq bunlar baş verməsə belə siz öz həmlənizi digər daha effektiv olan fiqurlarla oynamaq əvəzinə piyadalarla oynayaraq qurban edirsiz.Bu sizin piyada zəncirinizi zəiflədir,Şahınızın təhlükəsizliyini sual altına alır və oyun sonunda sizin üçün çox pis pozisiya yaranır.

7)Fiqurlarınızı oyuna daxil edərkən digər fiqurlarınızın hərəkət edəcəyi və yaxud oyuna daxil olmamış fiqurlarınız yerləşəcəyi damalara yerləşdirərək inkişaf etdirməyin.Qeyd edim ki,piyadaların da lazımsız yerə hərəkət etdirilməsi çox vaxt buna səbəb olur.Bu da Altıncı prinsipimizə daha bir dəstəkləyici nümunə.

Fiqurların dəyərləri,hərəkəti və rəqib fiqruların yeyilməsi haqqında

Şahmatda fiqurların dəyərləri onların nəzarət etdiyi damaların sayına və hərəkət etmə qabiliyyətinə görə qiymətləndirilir.Çox uzatmadan fiqurların dəyərlərini sizlərlə bölüşək :

1)Piyada : 1 xal dəyərindədir.Ancaq siz yenə də lazımsız yerə piyada itirməyin.Çünki piyadalar xüsusilə oyun sonunda çox qiymətlidir.Piyada hərəkətinə uyğun olaraq rəqib tərəfin sizə nəzərən 8-ci sətrində olan uyğun damaya çatan zaman o "At" , "Fil" ,"Qala" və "Vəzir" fiqurlarından birinə çevrilə bilir.Ən çox Vəzir olur bu da Vəzirin digər üç fiqura görə daha qiymətli olmasına görədir.Bunu yazının davamında görəcəksiniz.Ancaq bəzi hallarda Vəzir yerinə uyğun fiqura çevrilməsi daha məqsədəuyğun olur.Çünki şahmat həm də pozisyona görə qiymətləndirmə meyarına sahibdir.Bunu da yazının davamında şahidi olacaqsınız....Piyadaların hərəkəti yalnız bir dama irəlidir.Bu fiqur diaqonal olaraq öz damasına bitişik rəqib fiquru yemək (yəni o fiquru taxtadan uzaqlaşdıraraq onun damasına yerləşmək) qabiliyyətinə malikdir.Həmçinin rəqib piyada yalnızca bir dəfəyə iki dama irəli gələrək sizin piyada ilə yanaşı olarsa siz onu yeyərək onun yerləşdiyi sütunda öz damanıza diaqonal olaraq bitişik damaya yerləşə bilərsiniz.Buna “Keçərkən Alma” qanunu deyilir.

2)At : 3 xal dəyərindədir.Bu fiqur şahı qapalı vəziyyətlərdə "boğmaca"matı deyilən yalnız elə bu fiqurun iştirakı ilə bir həmlədə mat eləmək üçün kifayət edir.Həmçinin at yeganə fiqurdur ki,siz şah çekərkən rəqib ya atı yeməlidir ya da şahını hərəkət etdirməlidir.Rəqib sizin atla öz şahı arasına fiqur qoymaqla təhditdən qurtula bilmir çünki at yeganə fiqurdur ki,o digər fiqurların üzərindən hoppanaraq öz hərəkətini tamamlaya bilir.Atın hərəkəti hər tərəfə(şaquli və yaxud üfiqi düz xətt boyunca) 3 dama irəli və 1 dama sağa və yaxud sola olaraq tamamlanır.Yəni "L"şəklindədir.Rəqib fiqurlar atınızın hərəkətini tamamlaya bildiyi damalardan hər hansı birində yerləşərsə siz onu yeyə bilərsiniz.

3) Fil : 3 xal dəyərindədir.Atla Fil eyni gücdə fiqurlardır.Ancaq bu güclər yalnız pozisyona görə dəyişə bilər.Piyadaların olmadığı pozisyonda Fillər atlardan daha qüvvətlidir.Bu da onun hərəkətindən qaynaqlanır.Fillər oyun boyunca öz rəngindəki diaqonallarda istədiyi qədər irəlliyə bilir.Əgər bu diaqonalardan birində sizin öz fiqurlarınız  varsa hərəkəti məhdudlaşır.At isə belə pozisyonlarda fiqurların üzərindən hoppana bilmək qabiliyyətinə görə daha güclüdür.Bu da girişdə bəhs etdiyim pozisyona görə meyarlandırmaya nümunə….Fillər bu diaqonal boyunca yerləşən rəqib fiqurları yeyə bilər.

4) Qala : 5 xal dəyərindədir.Qalanın hərəkəti yerləşdiyi damadan yuxarı və aşağı bütün damalar boyunca həmçinin bu damanın sağında və solunda yerləşən bütün damalar boyunca şəklindədir.Əgər bu damalar üzərində yerləşən rəqib fiqur varsa qalanız onu yeyə bilər.Həmçinin tək bir qalanız və şahınızla tək qalmış rəqib şahı mat edə bilərsiz.Bu xüsusiyyət bir də Vəzirdə var.

5) Vəzir : 9 xal dəyərindədir.O Həm qala həm də fil kimi hərəkət edə bilir.Yəni yerləşdiyi damadan sağa və sola,yuxarı və aşağı həmçinin bu damadan diaqonallar boyunca hərəkət edərək rəqib fiqurları yeyə bilir.Yuxarıda dediyim kimi bir vəzir və şahınızla tək qalmış rəqib şahı çox rahat şəkildə mat etmək olar.

6) Şah : sonsuz dəyərə malikdir.Əgər mat vəziyyətinə düşürsüzsə digər bütün fiqurların vəzifəsi yalnızca şahın müdafiəsi və bu yolda qurban edilməkdən ibarətdir.Şahın hərəkəti bir dama olmaqla yerləşdiyi damasına bitişik bütün damalar boyuncadır.Ancaq şahın hərəkəti heçdə qeyri-məhdud deyil bu damalar boyunca.Şah rəqib fiqurların nəzarəti altında olan damalara hərəkət edə bilmir.Həmçinin Şah hərəkət edə bildiyi damalarda yerləşən rəqibin fiquru bu rəqibin digər fiqurları tərəfindən qorunursa yeyilə bilməz.